STELE PINNEN

No er vêret så bra at de kan gå ut og leike. Litt kaldt, kanskje, men der sola skin, er det ein god lunk.
   Sidan ingen protesterer mot reglane eg kjem med til barneleikane eg trur eg hugsar, dristar eg meg til å skrive om ein leik eg likte godt, men som eg har svært ulne minne frå. Så no tek eg og lurer meg til ein rekonstruksjon som kan vere nokolunde rett eller hakkande galen. Framleis er det lov å nytte kommentarfeltet viss du hugsar denne leiken.
   Me har altså med endå ein pinneleik å gjere. Eg har tidlegare skildra spenne pinnen, sprette pinnen og setje pinnen. No skal me stele pinnen.
   Me deler oss i to jamne lag, og alle smir seg ein pinne på to-tre desimeter og litt spiss i enden. Så finn me ei lita, nyslegen flate på bøen og fordeler oss på begge sidene av ein tydeleg strek. Å lage gode strekar på ei grasmark er ikkje alltid liketil, men de får bruke vitet og fantasien. Så set kvar og ein pinnen sin ned i bakken, og på signal er det då om å gjere å stele pinnane frå det andre laget og setje dei trygt ned på eigen banedel. Det laget som først mister alle pinnane sine, har tapt. Dessutan må den som mister pinnen sin, gå ut av leiken viss han ikkje har stole pinne frå ein motspelar. Dette er ikkje så lett som du trur. For mens du er på pinnerov, er det kanskje ein frå hitt laget som prøver å ta din pinne. Slåsting er ulovleg i denne leiken. Du skal ikkje stele ein pinne viss det fører til handgemeng. Dessutan skal du ikkje fyke på ein tjuv med ein stolen pinne og vriste han frå tjuven.
   Dette er slik det kan ha vore. I alle fall meiner eg det er mogleg å leike leiken slik eg har forklart. De kan gå ut og prøve i morgon viss vêret er like fint som i dag.

PÅ FORUNDRINGSSTOL

No er eg på tunn is, for eg er ikkje heilt sikker på detaljane i denne leiken. Så det er framleis lovleg å bruke kommentarfeltet nede på sida.
   Me ser for oss eit juleselskap eller liknande. Det kan godt vere både små og store med, tanter, onklar, besteforeldre og syskenborn. Ein av gjestene sit på ein stol - forundringsstolen - og ventar på å få høyre kva folk meiner om henne. Ein annan gjest går rundt og får folk til å kviskre ein karakteristikk, kva dei tykkjer om den som sit på stolen. Det kan gå på utsjånad eller veremåte, karakter eller karakterbrest. Det er lov, ja nærast ein fordel for leiken, at du lyg ein del. Kjem du med krenkjande utsegner som ligg nær sanninga, kan festen vere spolert. Finn heller på noko spinnvilt, eller sei noko pent. Hugs at det er ein leik, og at me skal ha det kjekt.
   Når alle har kviskra vurderinga si til den som samlar i hop påstandane, går vedkomande til personen på forundringsstolen og seier: "Ja, no  har eg reist langt og lenger enn langt, og alle så snakkar dei om deg." "Kva seier dei, då?" spør den på stolen. Og får til dømes høyre som så: "Jau, somme seier at du har så forferdeleg lang nase, andre seier at du er dum som ein sau, nokon seier at du er eit uvanleg snilt menneske, enkelte seier at du lagar så gode kaker, ... "  Forteljaren siterer i veg, og når han har sitert alle, skal den på forundringsstolen velje ut den verste eller den beste karakteristikken og prøve å gjette kven som har sagt det. Og når ho kjem fram til den rette, skal vedkomande i forundringsstolen.
   Skal tru om det ikkje var om lag slik?

BLINDEBUKK

Denne klassikaren er det i grunnen unødvendig å presentere. Likevel: Det er grått og surt ute, regnet piskar rutene, jula nærmar seg, så me kan trene på juleleikar.
   Me bind eit solid skjerf om hovudet på ho eller han som skal vere blindebukk, og augo må vere godt skjulte. Så snurrar me blindebukken rundt eit par gonger, kanskje litt ein veg, så hin vegen, så stakkaren mister retningssansen. No skal bukken famle seg fram til han får tak i nokon. Og ved hjelp av krafsing, tukling og kniping skal han gjette kven det er. Den som vart fanga og fekk sin identitet avslørt, vert blindebukk neste gong.
   Enkelt og greitt!

FIRE ORD I ØYRO

I dag har det vore ein grapsen, grå innedag. Då kan det passe med ein inneleik. Leiken høver godt i eit juleselskap med besteforeldre, onklar, tanter, syskenborn og kanskje endå fleire i tillegg til kjernefamilien. Det er ein grei leik på det viset at dei fleste kan sitje i ro i sofaen og knaske neter eller skrelle ei appelsin mens leiken pågår. Eg var på ekskursjon til Oslo denne veka i lag med ein liten flokk elevar som fekk vitje Storting, NRK og meire til. Allereie då me steig av flytoget og kom inn i hallen på Oslo S, møtte blikket vårt eit vakkert pynta juletre. Eg var forferda over all den julestasen som allereie var å sjå i byen. Det var ei alvorleg påminning om at helga nærmar seg med stormskritt, og at me bør øve på juleleikar. Du kan godt få med deg store og små og prøvekøyre denne leiken i morgon på farsdagen, om de er mange nok til stades. Eg meiner det bør vere minst fire, helst fleire, men teknisk sett  er det mogeleg med berre tre.
   Det må vere to som går og kviskrar mens dei andre sit i ro. Det er og råd å bruke fire stykke til denne jobben, noko som er ei grei løysing dersom det er  eit stort selskap. Me ser for oss at alle skal fortelje om ei reise dei har gjort, og om det dei har opplevd på den reisa. Den første som går og kviskrar, fortel kvar den enkelte har vore. Den neste fortel kven me møtte der. Den tredje fortel at den reisande fekk eitkvart av den ho møtte. Den fjerde fortel kva gåva vart brukt til. Viss det er berre to som går og kviskrar, kjem den første med opplysning ein og tre, den andre med opplysning to og fire. Me bør ha fire viktige reglar i hugen: 1:  Dei som kviskrar, skal ikkje samarbeide, dei skal ikkje røpe for kvarandre kva dei seier. 2: Dei som får opplysningane, må ikkje gjenta høgt det dei høyrer. 3:  Kviskrarane skal bruke fantasien så frodig dei berre vinn. På det viset vert det skapt historier som skal få oss til å le høgt og lenge. 4:  Dei som sit i ro og får informasjon, må skjerpe seg og hugse kva som vert kviskra.
   Når kviskringa er over og alle har fått sine fire ord i øyro, fortel ein og ein om ferda si. Då kan det verte til dømes slik: "Eg  kleiv opp på stabburstaket. Der møtte eg dronning Sonja. Ho gav meg ein grisehale, og den brukte eg til å pusse tennene med." No bør alle le, og så går turen til neste som fortel om sin tur. Og når alle er ferdige, har me høyrt om allslags utrulege eller trulege reisemål: Folk har klatra opp i  lyktestolpar eller krope ned i lomma til bestefar, vore i Moskva eller rett og slett gått og lagt seg i si eiga seng. Den same variasjonen er lovleg når det gjeld personar frå samtid og fortid, frå dikting eller kvardagslivet, ja, kanskje både dyr og skrømt.
   Får håpe at folk ikkje er så utskjemde med allslags reiser i våre dagar at dei ikkje finn hugnad i å leike Fire ord i øyro.

SLÅ BALL

Dette er ein svært universell leik. I England kallar dei det cricket, i Amerika baseball. Rett nok er reglane litt meir innvikla i dei landa enn dei reglane me brukte. Etter det eg hugsar, var det om lag slik:
   Me hadde eit innelag og eit  utelag. Ballbana var markert med ein tydeleg strek i kvar ende. Innelaget heldt seg bak streken i eine enden. Utelaget opererte mellom strekane. To gjenstandar var heilt nødvendige: ein liten gummiball eller tennisball og eit balltre. Me hadde eit anna ord for eit balltre: ei spò. Ò-en er uttalt slik som i òg=også, ikkje som o i sol. Eg finn ikkje ordet i noko oppslagsverk, så eg lurer på om det er eit lokalt fjalerord. Det er eit greitt, lite ord som me godt kan bruke om slike trelurkar. I Nynorskordboka er det eit ord som kan liggje til grunn: ei spode, som mellom anna kan tyde ein torvspade eller ein bakstefløy.
   Vel, ein deltakar på innelaget tek spòa i eine neven, ballen i hin neven, dengjer til ballen så han fyk langt ut på bana og legg på sprang til den andre enden av bana. Viss han har gjort eit gasta slag og er rappføtt, rekk han fram og tilbake før utelaget veit ordet av det. Men utelaget kan få tak i ballen, kaste og treffe den som spring. Då spring utelaget inn og vert innelag. Og omvendt. Det same kan skje viss nokon på utelaget grip ballen i lufta etter eit slag.
   Dersom du slo så skrøpeleg at du ikkje fekk deg til å springe etter slaget ditt, lyt du stå og vente til neste deltakar slår. Då kan de begge springe. Du treng ikkje springe tilbake frå streken på hi sida av bana med ein gong, men vente til neste gong nokon slår.
   Eg er litt usikker på om innelaget fekk halde på til dei vart utslegne - anten ved at nokon på utelaget tek ballen i lufta ved eit slag eller treffer ein som skal springe. Eller var det slik at dei fekk halde på så lenge dei som hadde slege, greidde å kome att og fram og demed vart kvalifiserte til å slå ein gong til når det vart deira tur att?
   Slikt kan ein lure på ein sundagskveld mens ein sit og skriv.

HAUK OG DUER

Når du har lært deg å leike Bjørn og øyker, er  det lett å leike Hauk og duer. Den vanlegaste staden å leike Hauk og duer var på isen, anten me var på Flekketjørna, Ilkjenstjørna eller på fjorden. Is var det visst nok alltid om vintrane i femti- og sekstiåra, og med skeiser fastsurra på beksaumstøvlane var Hauk og due ein fin aktivitet som alle kunne vere med på. Hovudforskjellen mellom denne leiken og Bjørn og øyker var at her trong me ingen strek der øykene kunne springe bakom og kjenne seg trygge ei lita stund. Og korleis kunne ei due halde seg bak ein strek? Eller ein hauk, for den del? Når den som var vald til hauk, ropte: "Alle mine duer, flyg ut!" måtte duene passe seg, elles vart dei fanga og omskapte til haukar. Eg meiner å hugse at det var tre klapp på ryggen eller på andre kroppsdelar som måtte til. Viss me heldt oss på Flekketjørna, gjekk dette greitt. Ho var ikkje så stor, så fluktrutene var avgrensa for duene.
   Dette må ha vore ein importert leik. Det fanst hauk i  Flekke, til dømes var det ein sporvehaukfamilie som stundom bygde reir i hamrane ovanfor bøgarden vår (innom Hellaren, rett ovanfor Preikestolen, for dei  lokalkjende.) Men duer? Det trur eg var ein ukjend fugleart for oss. Likevel gjekk leiken heilt greitt.

                Du ser Fjekketjørna (Flekkekjønnja) innanfor den raude markeringa og Ilkjenstjørna med blå markering. Begge utan is!

BJØRN OG ØYKER

Dei påstår at det går ein bjørn laus i indre Kvinnherad. I dag har det vore store oppslag i media om eit sauekadaver og risping i borken på ei fure av klørne til eit stort dyr. Det skal kome villdyrekspertar til Rosendal og sjå på sakene.
   Imens kan me sjå nærmare på fleire barneleikar. På skulen leikte me mykje 'bjønnj å øykje'. Viss nokon stussar på kva ein øyk er, opplyser eg med ein gong at det er eit arbeidsdyr med hovar, lang nakke med ein like lang hårmanke, ein god lugg som kunne rekke nedover augo, og ein fyldig hale som for det meste var danna av lange, stive hår som kallast tagl. Ordet øyk heng språkhistorisk i hop med ordet åk. Desse dyra er lite brukte til arbeidsdyr i våre dagar her til lands, men dei er desto meir brukte til leik og sport. Dei har ein brei rygg som du kan ri på, og dei lèt seg temje. Desse dyra kan verte bra store, og det er lite truleg at ein bjørn kunne hamle opp med ein vaksen øyk. I folkeminnesamlingar finst likevel ein del forteljingar om kamp mellom øyk og bjørn. Så det kunne vel hende at dei kom i klabeit med kvarandre.
   I min barndomsdialekt var øyk ei samlenemning for eksemplar av arten, særleg då om dei vaksne dyra. Ein øyk av hankjønn vart kalla hingst viss han ikkje var kastrert. Vanlege hanøyker som skulle nyttast til arbeid, var kastrerte og omtalte som hestar. Hokjønnsøyken var ei merr. I fleirtal sa eldre folk `mara, me yngre sa vel helst `merra med tonelag to for å skilje ordet frå bunden form eintal, som heitte ´merra med tonelag ein. På same vis som store delar av landet brukte me ikkje -r i fleirtal av substantiv. Her viser aksentteiknet [´] at ordet har aksent 1, og [´] at det har aksent 2. Meir om tonelagsskilje: Uttalen av ordet jenta (ung dame) skil seg frå ordet gjenta (repetere) på det vis at jenta har aksent to, og gjenta har aksent ein. Du må bruke a-ending i jenta for at det skal vere eit minimalt par, som det heiter. Berre tonelagsskilnaden skil orda når me seier dei. Strilar og finnmarkingar har ikkje tonelagsskilnad i sine dialektar, så dei høyrer ikkje forskjell.
   Men du kan godt hoppe over denne språklege utgreiinga og berre lese om leiken. Den tek til med at ein av oss var bjørn og stod i eine enden av skuleplassen. Dei andre var øyker og stod i den andre enden. Me hadde rispa ein tydeleg strek i grusen for å vise kvar me skulle stå. Så ropte bjørnen "Kom!" Eller: "Alle mine øyker spring ut!" Då måtte øykene springe til den andre enden, og bjørnen skulle prøve å fange så mange som mogleg før dei kom seg velberga over streken. Når ein bjørn fekk tak i ein øyk og gav han tre klapsar, vart denne øyken også bjørn og kunne vere med og ta opp jakta på dei andre øykene. Slik heldt me på. Når dei øykene som ikkje var tekne, var komne seg over streken, gjekk bjørnane (no var det sikkert fleire,) bak til hin enden av plassen og ropte. Slik heldt me på til alle øykene var tekne til bjørnar.
   Det var ein grei friminuttsleik, både gutane og jentene var med, og me rakk gjerne å fullføre før lærar Årøy bles i fløyta si for neste time. Mosjon vart det og.

BYTE NAMN

Desse blogginnlegga mine har handla om likt og ulikt, men dei fleste innlegga har nok vore tilbakeskodande, må eg seie. Tankar om då. Og viss du har vore innom og lese i det siste, har du forstått at eg har hekta meg opp i leikane me praktiserte då eg var litt yngre. Som sagt er eg open for innvendingar, variantar, supplement og rettingar til det eg skriv. Eg kjem trass alt inn på leikar eg ikkje har praktisert på tett oppunder eit halvt hundreår. Det trur eg gjeld den eg skal skildre i dag: Byte namn.

   Det er nokre forhold som bør liggje til rette viss leiken skal fungere optimalt. For det første er det ein stor fordel at talet på deltakarar er eit oddetal. Me skal nemleg sitje parvis, og så må det vere ein til overs. For det andre er det ein føremon at me ikkje sit så tett og oversiktleg at me har full kontroll over kvarandre. Elles mister me overraskingsmomentet, som kan setje farge på leiken. For det tredje passar leiken best når det er jamn blanding av gutar og jenter. For det fjerde er det greitt om ein er vorten såpass gammal at ein tykkjer det er kjekt å sitje med nokon av det andre kjønnet.

   Til punkt to: Eit høystål i ei halvmørk løe er svært eigneleg.  Då sit ein mjukt og  godt, me slepp å fryse, me kan spreie oss bra, og me ser ikkje så tydeleg andre enn den eine som ein sit med. Eit alternativ er ein turr bakke med tuer og busker ein halvmørk, lunka seinsommarkveld.

  Når alle har sett seg, byter kvart par namn seg imellom. Deretter ropar den som ikkje har partnar, eit namn. Den som no har fått det namnet, krabbar bort til den som ropte, og så byter dei namn. Slik held me på, og du skal vere klår i  hauet viss du held styr på kven som er kven etter ei stund. Du ropar Knut, og der kjem ho Kari. Den neste ropar Solfrid, og der kjem han Peter.

   Er du heldig, får du sitje ei stund med nett den du har mest lyst å sitje med, heilt til ein av dykk vert oppropt. Men eg hugsar ein gong i Hustveit-løa at ein deltakar omsider fekk sitje med nett ho som han gjerne ville sitje med. Brått vart han oppropt med det namnet han nett hadde bytt til seg. Det vart stille i  løa. Den som ropte, gjentok namnet. Då kom det borte i ein krok: ”Hald kjeft!”