BURSDAGEN TIL PAPEN

Ei lite barn kom til verda for 95 år sidan og vart døypt i Laksevåg kyrkje med det staute namnet Ragnvald. Den tjue år gamle mamma hans valde å kalle opp seg sjølv. Eiter eit halvt års tid hamna han og bestemora mi på Årevollen, og hausten 1919 flytte han til Flekke. Papen hadde ofte bursdag på helgedagar. Det hadde seg slik at gamle bededag var helgedag og vart feira fredag før helgemessesundag. Difor kom den 31. oktober år og anna på denne dagen. Ikkje før i 1950 vart denne helgedagen fjerna.

Me og papen hadde eit anna etternamn enn bestemora, onkel og tante i by'n, og han som dei kalla for bestefaren vår, og som døydde i tysk konsentrasjonsleir under krigen. Dette begynte eg å undre meg over i tiårsalderen, så eg spurde papen korleis det hadde seg. Han tenkte seg litt om og svarte: "Da ska eg fortelje deg enj aen gong." Så gjekk det ei tid - me var forresten på spasertur heim frå eit besøk på Ilkjen - og eg spurde på nytt. Han gav meg same svaret:"Enj aen gong." Men "trie gånnjin marka da seg," heitte det heime. Då sat han utanfor huset med eit vaskefat med varmt vatn og skulle ta skjeggstubbane. Det var laurdag ettermiddag, fint ver og nesten helg. Då fortalde han enkelt og greitt at han ikkje var son til Franz Kaarstad, men var fødd lenge før bestemora gifte seg og at han hadde ein far han aldri hadde møtt. Heilt greitt det, eg kan ikkje hugse at eg tykte det var så merkeleg. I dag hadde papen vore 95 år om han hadde levd.

NÆR SLEKT

Her i Kvinnherd er det tynt med slektningar. Men næraste grannen, Sven Løkeland, er frå Bergen, men stammar frå gamle Fjaler. Litt leiting i Fjalesoga viser at ungane hans er seksmenningane mine. Slett ikkje verst! Det er Tyssedalsslekta som har forgreina seg slik at me er skyldfolk. Eg nemner slektskapen av og til med han, og så flirer me litt i lag.

Men så har eg ein del femmenningar i bygda. Tremenningen til bestemor Elise på Igelkjøn hamna som gardkjerring på Sunde. Ho og kom frå Vassdalen, frå Myklebust. Eg kjenner godt to av barneborna hennar, syskenborna Arve og Tore Kjell. Og eg omtalar desse to femmenningane mine som næraste slekta mi her i Kvinnherad (etter at sønene mine forlet heimen). Dei tykkjer det er litt festleg, og spesielt Tore Kjell kommenterer slektskapen kvar gong me møtest.

Tore Kjell har fortalt den utruleg søte historia om kvifor bestemora hans hamna på Sunde: Ho var i teneste i Bergen og skulle heim til jul. Men så rota ho seg om bord i feil fjordabåt i Bergen og vart med "Søndhordland" eller kva det no var for ein båt som gjekk sørover. Det var fortvilande for den unge jenta, men så vart ho kjend med ein ung mann på båten som og var på veg heim til jul. Han heitte Tørres Opsanger, og Tørres tilbaud den villfarne sunnfjordjenta å vere med han heim. Og slik vart det, jenta var sjeleglad for tilbodet, og resten av livet vart ho verande i Sunnhordland. Som gardkjerringa til han Tørres på Opsanger.

PÅ REALSKULEN

I dag kjem det ein heil skulestil på bloggen. Den kan gje svar på noko av det eg ikkje hugsa den 31. august. Eg skriv han nett slik eg fann han i den gamle stileboka, med feil og med læreboknormalen før 59 (den nye hadde eg ikkje fanga opp då.)

...

Det første halvåret mitt på realskolen.

Så var det å taka til att på skolen. Denne gongen var det rettnok ein ny skole, realskolen. Det var litt spanande å taka til, berre eit par stykke kjende eg frå før. Men fyrste dagen kom eg då i snakk med nokre. Og det var det god tid til den dagen, for halve dagen gjekk før vi fekk nokon time.

Endeleg vart vi sende inn i eit klasserom. Så var vi ut, ein og ein og fekk bøker, og tilslutt kom lærarane inn og gav oss lekser. Så kunne vi reisa heim, ei oppleving rikare.

Dagen etter tok den verkelege skolen til. Vi vart høyrde i lekser for første gong på denne skolen, fekk så nye, og slik heldt det fram. Den første tida var det ei fæl skyting med gummistrikk og kasting av fly. Eg sat midt mellom verste skytarane, og det hende rett som det var at eg fekk noko i meg. Tilslutt vart eg med på skytinga, eg og. Kvar gong læraren snudde seg mot tavla, fauk papirkulene utover klassa. Læraren snudde seg, og rette sine strenge auge utover klassa. Då sat alle så snille som lam, og var det ein stakkar som var litt sein med å gøyma våpna, fekk han all kjeften.

Some tider bar det saman med friske slagsmål. Av og til vart ikkje slåstkjempene skilde før læraren kom. Stakkars svampen, han fauk gjennom klasseromet frå person til person, og det viste gråmerke på vegger og tavle der han hadde treft.

Men levenet i frikvartera stilna etter kvart, for det kom melding om at døra til klassen ville bli låst dersom det heldt fram.

Så kom tentamen. og det var ofte ein ferie. Når vi skulle ha prøve i munnlege fag, sat vi inne ein times tid, og var så fri resten av dagen, og når det var lesedag, var det godt råd å sova til middag, og endå ha rikeleg tid til å lesa.

Så endeleg kom juleferien.

...

Og lærar Olav K. Strand vurderte stilen til M-Tf.

RÅDHUSPLASSEN

Der er det dyrt å ta inn. Om du spelar monopol, meiner eg. Dersom eigaren har hotell der, kostar det deg 20 000 for eit besøk. Som sagt, det vart ein del monopolspeling ut gjennom livet, iallfall fram til gutane flytte heimanfrå. Mens eg studerte og budde i Lægdene med Dagfinn og Anders, kjøpte eg eit spel, og me fekk rikeleg med tidtrøyte om kveldane. Elles hadde det gått ein del på kortspeling, spesielt sprøyt. Anne kom inn i livet mitt for fullt på den tida, og ho tok gjerne del. Det same gjorde ho då bror Steinar, Olemann og eg flytte i leiligheit i Krybbesmuget utpå hausten i 1968. Me spelte monopol. Ein kveld, eit godt stykke ut i spelet, kom Steinar på Rådhusplassen der det stod eit raudt hotell og skein. "Tjue tusen, takk!" sa Anne. Og Steinar, som no hadde spelt seg retteleg varm, bladde høfleg opp og betalte. I farten gløymde han at det var han som åtte Rådhusplassen.

MONOPOL

I natt vart det kåra ein norsk verdsmeister i monopol, ein nittenåring. Eg tenkjer i mitt stille sinn at eg burde ha stilt opp, og likar å tru at eg er den personen her i verda som har spelt mest monopol. Meisteren likar å satse på dei oransje gatene: Grensen, Gabels gate og Ringgata, og det er eg einig med han i. Men denne gongen hadde han flaks med dei blå gatene. Tidleg i femtiåra kom det eit monopolspel under juletreet til brørne mine og meg, frå bestemora, onkel Fritz og tante Karen i by'n. Me spelte og spelte, dag ut, dag inn, me drog naboungar og syskenborn med, og Jan Hovlandsdal vart så tend at han laga seg sitt eige monopolspel av papp, papir og trevyrke. Me utvida spelet og tøygde reglane: Når banken gjekk tom for kontantar, skreiv me ut verdipapir som me kunne veksle til oss mot pengehaugen me etter kvart sat med. Me kalla desse dokumenta - feilaktig - for sjekkar, eit papir me aldri hadde sett, berre høyrt om. Såleis fekk banken att kontantane sine og kunne gje oss to tusen kroner når me passerte Start. I tillegg til dei fislete sjansekorta som følgde med, der den største vinsten var 1500 kroner for "Motta renter av Deres obligasjoner", så laga me fleire med feitare premiar: "Du har vunne 10 000 i tipping" og liknande. Eit anna grep som me innførte, var å skrive opp skuld så me slapp selje unna husa og hotella til halv pris etter eit par ulukksalige besøk på Rådhusplassen. På dette viset kunne eit spel vare i dagevis. Me skreiv opp alle våre aktiva og passiva og rydda vekk brettet, alle husa og hotella og det andre som fløymde over stovebordet, og så kunne me rekonstruere spelestatusen neste dag og halde fram. Spelet vårt vart forresten svært slite etter kvart, spesielt pengane. Men då skreiv me til Damm og kjøpte nye pengar. Seinare, i studietida, kjøpte eg eit monopolspel, og me spelte og spelte. Så kom sønene våre til skjells år og alder. Då kom det nytt spel i heimen og med mange og harde rundar kring brettet. Jau, eit verdsmeiserskap burde eg ha vore med på.

SKULEPOKER

Papen lærte oss faktisk å spele poker. Han bedyra at me ikkje måtte spele om pengar. men me kunne spele om til dømes fyrstikker, eller rett og slett berre spele utan å satse. På sløyden hadde me dei siste åra ein ambulerande lærar som hadde sløyd med oss i fjorten dagar kvart år. Han heitte Alfred Wang og var faktisk frå den kommunen me bur i no, utan at eg har høyrt nokon nemne han heromkring. Han var ein flink lærar og tolmodig og snill med oss. Eg er ikkje sikker på kva år det var, men det var nok eitt av dei to siste på Flekke skule. Me hadde sløyd, men i friminutta hende det seg at eg tok fram kortstokken og fekk nokon med meg på eit slag. Me spelte vel både poker (utan pengar, vil eg tru, for pengar var det smått om) og andre spel. Men ein dag fekk eg høyre av ein som gjekk i Dale på realskule at læraren der, Per Bakkebø, fekk fortalt av Wang at han hadde sett nokre skuleungar i Flekke som spelte kort, og "skal tru om det var poker dei spelte; dei delte iallfall ut fem kort." Då skratta Bakkebøen og sa at det skulle vore moro å slengje i Årøyen at ungane i Flekke spelte poker på skulen. Meir høyrde eg ikkje om den saka.

SPAR ESS

Flekke var ei skikkeleg kortspelbygd og er det kanskje enno. Me lærte tidleg kunsten å halde gnavkorta, og ikkje mykje seinare fekk me smaken på vaksne kortstokkar og spelte raudskjegg, mattis, kasino, whist, amerikanar, gris, vriåttar og jamvel bridge. Papen likte å spele kort, og han avla tre søner slik at det vart eit bridgelag til slutt. Jamvel dottera spelte kort, men ikkje mamma vår, så vidt eg hugsar. Flekkegubbane samlast stundom i ungdomshuskjellaren til bridgeturneringar. Då hende det nok at me ungane gjekk og keik inn glasa og prøvde å følgje med. Ein av oss var Erik Sølvberg. Han såg handa til onkelen sin og ropte begeistra ut så alle i kjellaren høyrde: "Jamen sit ikkje onkel Odd med spar essen!"

AKSJEOKSEN

Hustveitfolket var ein talrik husstand i Flekke, og dei skjøtta viktige funksjonar i bygda. Dei ekspederte dampen (=rutebåten), rutebussane og posten. Og i floren deira stod avlsoksen i bygda, også kalla aksjeoksen. Når grannane kom med ei forventningsfull ku, laut Audun eller Torkjell i floren og hente aksjeoksen, som meir enn gjerne utførte plikene sine. På Flekke skule hadde me faget teikning. Og lærar Sigurd Årøy let oss stor sett teikne det me ville. Me gutane henta motiv frå dei viktige sakene, til dømes teikna me skihopparar og skeiseløparar om vinteren, og me teikna bilar og båtar. Mange båtar. Rett overfor skulehuset, på hi sida av fjorden, kom dampen baksande inn til kaia. Han gjenskapte me meir enn ein gong i kunstnarleg form. Ein dag teikna Knut Hustveit aksjeoksen i verksemd med ei ku. Det var ikkje noka teikning som ruva i teikneboka, det var kanskje ei rute på ei fjerdedels side. Var det noko motiv Knut'n kjende ut og inn, så var det dette. Knut var ein middels bra teiknar, hugsar eg ikkje feil, og kunstverket var ikkje til å ta feil av. Då Årøyen kom nedom og såg det, vart det underleg stille. For læraren var dette eit frykteleg dilemma. Ikkje kunne han irettesetje Knut'n, for då laut han seie noko om teikninga og setje ord på det at slikt noko ikkje måtte portretterast, og det vart for vanskeleg for han. Men han kunne heller ikkje late saka glide upåakta hen. Så han tok teikneboka med seg utan eit ord, sette seg bak kateteret, tok fram eit viskelêr og begynte å viske. Han viska og viska, og Knut'n skjønte ingen ting, der han sat og ikkje fekk teikne. Men då teikneboka kom tilbake til eigarmannen, var den halvpornografiske teikninga fjerna og og moralen i klassen gjenoppretta.

BURSDAGEN TIL MAMMA

Det kunne vore nittitreårsdagen til mamma i dag viss ho hadde levd. Det har vore ein aldeles strålande haustdag. Eg begynte dagen etter frukost med å dra garn, og der var både fisk og skaldyr. Middag og kvelds i dag og middag i morgon. Så har eg måla litt kringom nokre glasruter. Tid til ein spasertur vart det og. Eg har skulefri om måndagar og onsdagar i år, førti prosent pensjonist som eg er. Vel, det hender eg må rykkje ut til eitt og anna møte dei dagane, men i dag slapp eg. Eg trur mamma sine bursdagar stort sett gjekk stille forbi i gamle dagar. Eg prøver å hugse om ho feira førti- og femtiårsdagane, men det einaste eg kjem i hug, er at eg kjøpte ein haug med tulipanløkar og tok med heim til henne då ho var femti. Derimot slo me stort på det då ho var sytti. Papen var nok hovudhjernen bak dette. Heile slekta var samla på Hauglandssenteret. Då ho var åtti, var me i Dale og feira på gjestgjeveriet med saueribbe - pinnekjøt, som fleire og fleire seier no. Og på nittiårsdagen var me i ungdomshuskjellaren i Flekke til kaffi og kaker. Fjortande oktober er ein merkedag på ein heilt annan måte og. Då snudde dei primstaven og begynte på vinterhalvåret. Og vert det slik som mange gamle sa, at vêret denne dagen skulle likne på vintervêret, kan me sjå vinteren lyst i møte.

SALMEBOK MED GUMMIBAND

Me er på Flekke skule att, for godt og vel femti år sidan. Skulen var tredelt, så sjette og sjuande årssteget var samla i ein klasse. Eg gjekk nok i sjuande og Knut David Hustveit i sjette då dette hende. Knut'n hadde ei velbrukt og sliten Nynorsk Salmebok til skulebruk. Boka kløyvde seg opp i fleire hefte. Men Knut David visste råd: Eit gummiband av den brune små, avlangt elliptiske typen. Han vikla det kring salmeboka så ho skulle hange i hop. Boka var like god, ho, alle salmane fanst, det var berre å hekte gummibandet av og bla varsamt i veg. Eit gummiband kunne brukast til meir enn å halde salmeboka i hop, hadde Knut funne ut. Ein dag tok han og strekte ut gummibandet på linjalen, sikta på Anny Vassliås og fyrte av. Salva trefte som ho skulle, Anny skvatt på pulten sin, tok seg til ansiktet, plukka opp gummibandet og avslørte syndaren med ein gong. Men gummibandet ville ho ikkje gje ifrå seg. Kva skulle Knut David då gjere med salmeboka? Han måtte ha att gummibandet. Då var det godt å ha meg som alliert. Så når me to samla kreftene, måtte Anny gje seg og levere frå seg gummibandet til den rettmessige eigaren, og salmeboka vart på ny samla til ei bok.

SOPP, SOPP, SOPP

Endeleg er det sopptid. I haust har me stort sett vorte avskremde frå soppturar av styggevêr og væte. Me har hatt nokre få, små ekspedisjonar, men det har ikkje kome så mykje i korga. Ikkje før i går. Då plukka me forresten i eit par plastposar som me hadde med oss i tilfelle av tilfelle. Me rekna ikkje med nokon særleg fangst. Men me enda med å kome heim med ein bra haug, mest piggsopp og traktekantarell. Soppen vart forvella og frosen. I dag gjekk me i det strålande solskinet med klare intensjonar om å sanke traktekantarell. Me gjekk ikkje fånyttes. Me kom heim med to stappfulle korger. Soppen vart reinska og spreidd utover badegolvet, og der skal han få turke seg godt inn. Deretter hamnar han på glas fram til han vert brukt i supper, stuingar, omelettar og gryteretter. Anne og eg begynte i det små og orientere oss om soppar og matauk mens me budde på Husnes for om lag tretti år sidan. Den gongen fekk me ha marka for oss sjølve, stort sett. Det var ein og annan kantarellplukkaren, men folk flest såg rart på oss når dei trefte oss. Etter kvart har fleire og fleire kasta seg ut i denne risikosporten. Forresten trur eg det var fleire for nokre år sidan. Og sant å seie var me flittigare før, me og. Men så er ikkje hushaldet vårt så stort lenger. Heime i Flekke fekk me ikkje opplæring i dette. "Uff, titte då meg," sa onkel Anders ein gong då han såg at me hadde plukka sopp. Men bestemora vår på Ilkjen hadde kunnskap om sopp. Eg veit ikkje kvifor ho ikkje formidla det vidare til borna sine. Kan bestefaren ha sett seg imot? Men genane til bestemora har nok vandra vidare, så både eg og syskena mine (iallfall brørne, systa veit eg beint fram ikkje) har utvikla seg til ivrige sopplukkarar.

HAUST I PRAHA

Haustferien var lang og god i år. Me har ei veke ordinær haustferie, og eg som er så gammal, får ei ekstra veke i året. Så den tok eg ut i veka før haustferien. Då reiste Anne og eg til Praha og var der ei veke. Etter det var me eit par dagar i Bekkjarvik, og til sist nokre få dagar heime. Eg kunne nok ha skrive blogg i Praha, men då hadde eg måtta skrive utan æ, ø og å. Det ser litt toskje ut. Praha er ein flott by, full av historie og midt i blinken for ein historielærar. For vel fem hundre år sidan var han hovudstad i det tysk-romerske keisarriket og større enn London og Paris. Byen var åstad for utbrotet av trettiårskrigen i 1618, då keisarlege ordonnansar vart kasta ut vindauget i Praha-borga. I 1948, ved kommunistkuppet, vart utanriksminister Masaryk funnen død utanfor kontorvindauget sitt i same delen av byen. Mord ellr sjølvmord? Nei, eg kan ikkje ta alt om tsjekkisk historie her. Du får ta deg eiun tur sjølv, om du ikkje har vore der. I desse dagar ventar EU spent på at Václav Klaus skal skrive under på Lisboaavtalen, også omtalt som den nye grunnlova i EU.