FLEKKEMÅL 2: OKSYTONERING

Oksytonering høyrest farleg ut. Er det giftig, kanskje? Nei, så vidt eg veit, er det ikkje det. Eg snakkar om eit målmerke i flekkemålet som eg voks opp med. Eg tippar at mange unge flekkingar i dag knapt vil vedkjenne seg dette fenomenet. Her eg sit, langt sør i Hordaland, er det vanskeleg å sjekke. Men det kan du gjere viss du bur i Flekke eller der omkring

   Det handlar om det som òg vert kalla for etterleddstrykk eller etterleddsaksent. Det normale i norsk er at trykket kjem på første stavinga av eit ord, også i samansette ord. Men i samansette ord kan trykkstavinga stundom kome i andre leddet. Fenomenet er kjent mange stader i verda, også i mange norske dialektar. Men systemet og reglane ymsar ein del. No skal me sjå på det systemet eg voks opp med i Flekke og prøve å forme ut nokre reglar.

   Før eg går vidare, er det nødvendig med litt teori og nokre hjelperåder. Først vil eg nemne at eg treng eit teikn som markerer kvar ordtrykket ligg i fleirstavingsord, til dømes der me finn oksytonering. Språkfolk brukar gjerne eit aksentteikn.  Somme set det føre trykkstavinga, andre set det etter. Norske dialektgranskarar har hatt for vane å setje teiknet etter den vokalen som har trykk, så kanskje eg skal gjere det slik. Så når eg skriv ordet pote´t, ser me at trykket kjem på den siste stavinga, altså er det vokalen e som ber trykket.

   Så må eg nemne eit underleg fenomen i norsk, utbreidd over mesteparten av landet, ja, jamvel i Sverige: Aksent (tonelag) ein og aksent (tonelag) to. Viss me seier landet (til dømes Noreg) og lande (å kome til lands eller ned på jorda), er dei to orda uttalt nesten heilt likt, men med ein merkbar toneskilnad. La´ndet har aksent ein, verbet la`nde har aksent to. Heretter viser eg dette med ulike aksentteikn, akutt aksent (´) for tonelag 1, grav aksent (`) for tonelag 2. Du kan gjerne lese den ikkje heilt gode artikkelen i wikipedia: http://nn.wikipedia.org/wiki/Tonelag

   No må me vidare. Kjennskap til tonelagsskilnad er interessant når me drøftar oksytonering. Høyr for deg orda steuedø´ra (”stovedøra”) og kjø´kkendøra. Trykket kjem ikkje på same staden. I det første ordet har me oksytonering, men ikkje i det andre. Kvifor? Me formulerer ein regel. Orda steue og kjøkken har ulikt tonelag. Steu`e har tonefall to, kjø´kken har tonefall ein. Og regelen: Me får ikkje etterleddstrykk når første leddet har tonefall ein! Det heiter sta`bburstakjet, men skykkjeta`kjet. Sta´bbur og sky`kkje har ulikt tonelag. Merkeleg!

   Det er meir som er underleg. Det heiter sky`kkjetak og steu`edør. Brått er trykket på første stavinga, ikkje i siste leddet. Kva har hendt? Legg merke til at det siste leddet i desse samansette orda berre har ei staving. Me formulerer ein ny regel: Oksytonering oppstår når andre leddet har fleire stavingar.  Når eit samansett ord får ei bøyingsending, flytter trykket seg til andre leddet. Sjå på bøyinga av det bartreet du dreg inn i steua i desember og legg merke til trykkvariasjonen:  Eit ju`letre, juletre´et, fleire ju`letre, juletre`a.

    Det finst fleire finurlege fenomen innanfor emnet oksytonering i gammalt flekkemål, men dette får greie seg i dag. Håpar du er skikkeleg forvirra!