FLEKKEMÅL 3: SVARABHAKTIVOKALAR

Eit underleg ord, ikkje sant? Nesten like nifst som det som var overskrift i går. Det kling litt indisk, og med god grunn: Det er lånt frå hindi. Og fenomenet har lite å gjere med at flekkemål og hindi er i slekt. Eg siktar til urspråket indoeuropeisk, som kan ha eksistert for fem-seks tusen år sidan og har vore opphavsspråk til dei fleste europeiske og ein del asiatiske språk.

   No snakkar eg meg heilt vekk. Men før eg går over til å skildre bruken av svarabhaktivokalen i flekkemål, vil eg gjerne sitere forfattaren Kristian Elster d.e.(1841-1881), oppvaksen i Sunnfjord, men av pen familie og med eit visst avstandsblikk på bygdefolket i førdetraktene. I det kjende essayet Om Modsætningen mellem det vestlige og østlige Norge tillet han seg å samanlikne sunnfjordingar og sogningar. Om sunnfjordingane skriv han:

   I Søndfjord bor kanskje Landets tyngste, seigeste og sendræktigste Folk.  Søndfjordingen er godt udrustet, han baade tænker skarpt og føler dybt; men han trænger tre Gange så lang Tid til alt som andre Mennesker. Læg bare Mærke til Gang og Holdning hos disse to Nabofolk. Sogningen gaar let og snart og holder sig opret; Søndfjordingen luder under en uhyre Vegt og drager sig sagte frem i de tykke Vadmelsklæder, de uformelige Støvler og under det Skind, han bærer paa Ryggen til Værn mof Væden.Efter lange Forberedelser kommer Ordene sigende sejgt som Taagen fra Havet, de aabne Vokaler har lukket sig, og  han har et Hang til at føje et ”e” i Enden af alle Ord, ligesom om han ikke kan beslutte sig til at slippe dem fra sig.”  

    Elster skriv mykje meir, men det er denne ”e” -lyden me skal sjå på  i dag. I flekkemålet (og meir eller mindre i mange dialektar) dukkar han opp i tre slags kategoriar:

1: I substantiv hankjønn, ubunden form: ein heste, ein grise, ein fugle.

2: I adjektiv eintal, både han- og hokjønn:  ein fine heste, ei søte jente.

3: I sterke verb, presens: eg finne, du  lyge, han bite.

Og Elster rotar litt, me hengjer ikkje nokon e på kva som helst. Me seier ei bjørk, eit fjell, eit godt matamål. 

   Denne e-endinga har sine røter i norrønt. Dei sa svartr hestr bítr og meinte at (ein) svart hest bit.  Så smaug det seg inn ein e-lyd før r-lyden, sidan dei ikkje likte så godt å uttale r etter ein konsonant. Svarter hester biter. Neste steg i utviklinga var at r-lyden forsvann, men e-lyden stod att. ”Han Ola he en svarte heste så bite,” kunne flekkingane og andre sunnfjordingar seie. 

At e-lyden også vart hengd på adjektiv i hokjønn,  kan me kanskje forklare med smitteeffekt. For der stod det ingen r i endinga i norrønt. 

   Svarabhakti-vokal kan me kalle for hjelpevokal, ein vokal som skal lette uttalen av fleire konsonantar etter kvarandre i visse samanhengar. I vanleg norsk finn me han i ein del ord: våpen, bøker, der e-lyden ikkje var med i gammalnorsk. På Island tok dei i bruk u som hjelpevokal: hestur. Og ein u-aktig vokal vart brukt på Voss, seiest det.

   Kristian Elster var ein lærd mann, men nokon språkvitar var han ikkje. Om hans dom over sunnfjordingen elles var rettferdig, vert framleis diskutert i dette fylket.