KARTOFFELVEKA ER SLUTT

Om me ser vekk frå helga me er inne i, tok potetferien slutt i går. Og då åt me jamvel opp resten av potetene frå eigen åker. Gårsdagen var forresten ein orgie i kortreist mat. Eg drog garn om morgonen og fekk eit par lyrar, eit par torskar og fire krabbar. Så alle sjødyra var nok ikkje på haustferie. Då vart det middag med nytrekt og nykokt torsk med heimepoteter og kryddersmør med oregano, timian, grasløk, basilikum og dill, alt frå vår eigen krydderproduksjon. Og om kvelden var det først litt blåskjel som eg plukka med meg etter garndraginga, og kokt krabbe. Tore kom heim om kvelden og gjorde ære på kveldsmaten i lag med oss. Vinen var fransk.
   Poteta kom frå Amerika i lag med tobakken, og ho har kanskje redda like mange liv som tobakken har teke. Det vart slutt på hungersnaud i landet etter at poteta fekk skikkeleg plass i dei norske åkrane. Irane har eit litt anna syn på henne. Potetpesten for litt over hundre og seksti år sidan førte til naud og elende på øya, med sveltedaude og masseutvandring som følgje. Men då hadde dei vant seg til å livnære seg og i altfor høg grad stole på denne rotknollen.
   Ordet potet kjem av eit vestindisk ord for søtpotet, som ikkje er nett det same som vanlege poteter. Det er litt pussig at me ikkje har same ordet som danskane, endå me delte konge, skriftspråk og presteutdanning med dei på den tida potetprestane lokka bøndene til å prøve denne merkelege voksteren. Me har visstnok arva ordet frå engelskennene, som deler det med spanjolar og portugisarar. Danskane seier stundom potet på spøk, men et helst kartoflar. Ordet har ingen ting med mannfolktøflar å gjere. Dei har lånt ordet frå sine sørlege grannar. Kartoffel skal ha samanheng med eit italiensk ord som betyr trøflar. Skal tru om nokre fule italienarar har narra dumme tyskarar til å tru at dei fekk trøflar når dei fekk poteter? Nei, kanskje ikkje. Vokstrane har i alle fall det felles at dei er knollar som veks under jorda. Og italienarane held seg til patatas, som er nesten norsk, høyrer me.
   I somme norske bygder kallar dei denne nytteveksten for jordeple, og viss forveksling er utenkjeleg, seier dei berre eple. Det er eit godt ord, og franskmennene gjer det på same vis. Pomme de terre tyder rett omsett jordeple. Franske poteter vert til pommes frites, der endinga -es er stum i begge ledda. Ingen talefeil er verre å høyre enn når nordmenn trur dei apar etter franskmenn og like godt kuttar ut t-lyden i frites i lag med endinga. Det er nesten verre enn når dei uttalar entrecôte utan t eller seier Grenoble med endinga -el (vranglære frå Ellefsæter og Lillelien) i staden for å uttale namnet rett fram.
   Som sagt er potetferien over, og no trur du nok at læraren er lei av å ha fri og er i full gang med undervisninga si att. Men dette er berre folkeopplysning.