Randi gudbarn og niese vil at eg skal skrive om temaet i overskrifta. Ikkje underleg; ho er eigar av den kanskje største nataskogen i Flekke. Javel, brått kan det kome minst to bloggar om dette spennande temaet, kanskje tre. Veit du kva du har stelt i stand, Randi?
I dag vil eg først klargjere nokre språklege tilhøve. Då er eg på trygg fagleg grunn; dette byggjer på eigne røynsler, på timelange studium på Nordisk institutt, Universitas Bergensis, pluss litt ferske oppslag i faglitteraturen min.
På gammalnorsk var ordet not (eldre norrønt og islandsk: hnot) forma i nominativ eintal, natar i genitiv. I fleirtal heitte det netr eller nøtr i nominativ, i genitiv fleirtal nata. Mange dialektar kallar derfor denne velsmakande godbiten for ei nòt, og har du fleire, vert det neter. Om lag akkurat som i gammalnorsk. Men den norrøne sideforma i fleirtal gav somme stader grunnlag for systemet med nøtt-nøtter, og dermed har dei som rår over rettskrivinga i nynorsk, valt den varianten som hovudform. Kanskje fordi dette er eineformene i bokmål, og så har dei tenkt at det er praktisk å ha det likt. Så nòt-neter er klammeform i nynorsk, altså fullt "lovleg" i til dømes elevarbeid. Dette var godt språk i dialekten som Randi og eg vart oppflaska med, så heretter i utgreiingar om neter, brukar eg dei formene.
I samansetjingar brukar me sunnfjordingar (og mange andre for den del) nata- i første leddet: nataskog, natakjenne (nøttekjerne) og nataskal. I svært mange samansette ord er det genitivsforma som slår gjennom i første leddet. Og sjå ovanfor kva genitivsformene i eintal og fleirtal var i gammalnorsk!
Busken som netene veks på, heiter mange stader hatl-hatlar. Derfor har me bygda Hatlestrand her i Kvinnherad. I offisiell rettskriving både på nynorsk og bokmål heiter det ein hassel, fleire haslar. Me må tilstå at formene har god heimel i gammalnorsk: hasl. Men å uttale lydane s+l i slutten av eit ord, er ikkje lett, og ein gong for kanskje fem-seks hundre år sidan slutta dei med det. Somme skaut inn ein hjelpevokal, ein e, mellom desse to konsonantane. Dei begynte å seie hassel. Og det skal seiast med tonefall 1 (tonem 1, einstava tonelag) som minner oss på at det opphavleg var eit einstavingsord. På store delar av Vestlandet derimot drog dei tungespissen opp i ganen nesten i l-posisjonen istadenfor å seie s. Dermed vart det tl i staden for sl. Berre prøv! Plasser tungespissen opp i ganen og sei tl. Du treng ikkje ta bryet med å flytte tungespissen, slik du må når du seier sl. Nei, eg tullar ikkje, fenomenet er kjent i fonetikken under nemninga assimilasjon. Når austlendingar ikkje greier å seie vatn, men assimilerer til vann, er det uttrykk for ein liknande latskap.
Men nordfjordingane gjorde noko merkeleg: Dei laga ein lyd som er svært sjeldan. Mens me flytte tunga til ein t, fann dei opp ein ustemt l framfor den vanlege l i ordet der dei før sa s. Ustemt l? Jau, sei l, berre syng på han litt, så slår du av stemmebanda, og ut kjem ei slags kvesing. Denne kvesinga er den ustemte l-lyden som dei brukar i ordet hatl eller hatlerunnar.
Til slutt i denne språklege klargjeringa seier eg frå om at eg kjem til å bruke dei ikkje-offisielle formene ein hatl-hatlen-hatlar-hatlane i seinare utgreiingar om emnet på bloggen. Meir lovlydig er eg ikkje. På tavla i klasserommet skal eg skrive hassel. Det same skal eg gjere viss eg skulle kome meir bort i lærebokarbeid eller såvore.
Det var vel ikkje dette du ønskte deg, Randi, men eg får heller kome tilbake til realia knytt til emnet i morgon.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar